Zaproś dżdżownice na swoje pole

Dżdżownice to jedne z bardziej pożytecznych organizmów tworzących edafon glebowy pól uprawnych.

W naszym kraju stwierdzono występowanie 35 gatunków, wśród których tylko 10, uznawanych jest za pospolite. Rozmieszczenie dżdżownic w glebie zależy przede wszystkim od poszczególnych gatunków, a w pierwszym rzędzie od ich preferencji żywieniowych. Pierwszą grupę stanowią gatunki tzw. powierzchniowe czyli odżywiające się na powierzchni i żyjące głównie w wierzchniej warstwie gleby. Drugą grupę stanowią gatunki tzw. glebo-żerne, które żyją w głębi ziemi i bardzo rzadko wychodzą na jej powierzchnię. Trzecią grupę stanowią gatunki tzw. pośrednie, do których zalicza się jeden z największych i najpospolitszych gatunków – dżdżownica ziemna, zwana rosówką (Lumbricus terrestris).

Liczebność dżdżownic uzależniona jest głównie od czynników środowiskowych oraz od gatunku. Najwięcej dżdżownic można spotkać w glebach łąk i pastwisk i może ich się tam znajdować nawet do1 t/ha. W dalszej kolejności zasiedlają licznie gleby tzw. ogrodowe oraz sady. Pola uprawne stanowią pod tym względem środowisko pośrednie, z wyjątkiem pól nawożonych obornikiem lub nawozem zielonym, gdyż liczebność dżdżownic na takich polach może być nawet 2-3 krotnie większa niż na polach nie nawożonych organicznie.

Czym się odżywiają?

W poszukiwaniu odpowiedniego pożywienia, dżdżownice potrafią prowadzić kilkumetrowe wypady aby później powrócić do własnej norki. Wybór pokarmu nie jest przypadkowy, gdyż różne gatunki wykazują wyraźne upodobania żywieniowe. O atrakcyjności pokarmu decyduje głównie zawartość azotu białkowego i łatwo rozkładalnych węglowodanów. Większość gatunków dżdżownic potrafi bezbłędnie rozróżniać i decydować, który pokarm najpierw będzie pobierany. Należy pamiętać, że niejako przy okazji spożywane są również i inne organizmy znajdujące się na rozkładających się resztkach roślinnych czy zwierzęcych. Są to głównie pierwotniaki, glony, bakterie, grzyby glebowe, promieniowce czy nicienie, które również stanowią pośredni pokarm.

Gatunki dżdżownic tzw. powierzchniowe, odżywiają się głównie związkami organicznymi występującymi w rozkładającej się materii roślinnej lub zwierzęcej. W dzień, dżdżownice powierzchniowe przebywają w ukryciu w wierzchniej warstwie gleby, liści lub mchu, natomiast na żer wychodzą dopiero wieczorem a pełnię żerowania osiągają nocą, wciągając do wydrążonych przez siebie chodników martwą materię organiczną roślinną lub zwierzęcą. Dżdżownice te bardzo chętnie żywią się wprowadzonym do gleby obornikiem, a także odchodami zwierzęcymi.
Gatunki pośrednie, wykorzystują zarówno pokarm roślinny i zwierzęcy z powierzchni gleby jak również rozkładające się lub obumarłe resztki korzeni oraz próchnicę glebową. Przykładem może być dżdżownica ziemna czyli rosówka, która bardzo chętnie zjada liście szczyru i pokrzywy zwyczajnej oraz liście roślin bobowatych drobnonasiennych (np. koniczyny) ze względu na wysoką zawartość dobrze przyswajalnego białka, nie gardzi również resztkami pochodzenia zwierzęcego.

Zdecydowanie inaczej kształtują się wymagania pokarmowe dżdżownic glebo-żernych, żyjących w głębi ziemi i rzadko wychodzących na jej powierzchnię. Ich dieta zawiera niewielką ilość substancji organicznej, pochodzącej głównie z korzeni, natomiast przeważają cząstki mineralno-ilaste. Dżdżownice te zjadają w ciągu doby ilość gleby równą 1/3 ciężaru własnego ciała, a tylko niewielka część zostaje przez nie przyswojona, a wydalana przez nie reszta, stanowi koprolit czyli gruzełkowate odchody, które trafiają na powierzchnię gleby lub pozostają w wydrążonych przez dżdżownice chodnikach w glebie.

Dżdżownice poprzez drążenie chodników, mieszanie materii organicznej i mineralnej gleby oraz tworzenie koprolitu, odgrywają bardzo ważną rolę w kształtowaniu struktury gruzełkowej gleby. Dżdżownice powierzchniowe rozdrabniając materiał organiczny i mieszając go z częścią mineralną gleby sprzyjają procesom tworzenia się związków próchnicowych głównie kwasów fulwowych i huminowych, które są istotnym składnikiem próchnicy. To swoiste nawożenie mineralno-organiczne, dżdżownice prowadzą nieprzerwalnie, od wiosny do późnej jesieni (jedynie z niewielką przerwą w okresie zimowym), dostarczając mikro-dawki łatwo przyswajalnych mikro i makroelementów, co bardzo ważne bez obawy ich przedawkowania dla rośliny uprawnej.
Ponadto dżdżownice pośrednie i glebo-żerne, drążą pionowe korytarze, rozgałęziające się poziomo i otwierające się na powierzchni kilkoma wyjściami. Ze względu na łatwy dostęp tlenu i dużą ilość związków mineralnych azotu, wydzielanych wraz ze śluzem, na ściankach chodników może rozwijać się gęsta sieć młodych korzeni i włośników korzeniowych roślin uprawnych. Przykładowo w okresie 8-15 lat, połowa gleby z warstwy 0-10 cm przechodzi przez przewód pokarmowy dżdżownic w postaci koprolitu, który może zachowywać swój kształt nawet przez kilka tygodni. Następnie w wyniku działania czynników zewnętrznych, rozpada się na drobne gruzełki w których nadal występują cząsteczki organiczne związane z mineralnymi. Powstaje w ten sposób struktura mineralno-organiczna, optymalna dla wzrostu i rozwoju roślin uprawnych, gdyż jest bardzo żyzna, dobrze natleniona i co najważniejsze odpowiednio uwilgotniona.

Podstawową rzeczą jest odpowiednie nawożenie organiczne. Jest to klucz do sukcesu w postaci odpowiedniej biomasy dżdżownic na metrze kwadratowym pola uprawnego.
Jeżeli nie ma możliwości zastosowania, co 2-4 lata obornika to istnieje alternatywa w postaci tzw. nawozów zielonych lub międzyplonów, tak aby powierzchnia gleby była przez cały rok przykryta. Biomasa z nawozów zielonych czy międzyplonów po przyoraniu stanowi bardzo dobre źródło pokarmu, w szczególności jeżeli jednym z komponentów są rośliny bobowate drobno lub grubonasienne. W ostatnich latach pojawiło się kilka ozimych odmian grochu, które jako zieloną masę można na wiosnę przyorać, dostarczając w ten sposób do gleby dobrze przyswajalnego azotu organicznego oraz białka i węglowodanów stanowiących znakomity wabik oraz pokarm dla dżdżownic.
Plantatorzy powinni zdać sobie sprawę z faktu, że słoma pozostawiona na ścierni i przyorana wraz niewielkim dodatkiem azotu, ale w formie organicznej, również sprzyja życiu biologicznemu gleby, a co za tym idzie może zwiększać populację dżdżownic. Pamiętajmy jednak o tym, że coroczna orka w połączeniu z wywozem słomy z pola i stosowaniem nawozu azotowego mineralnego, powoduje redukcję liczby dżdżownic, głównie poprzez zmniejszenie źródła pokarmu dla gatunków powierzchniowych i pośrednich. Dlatego najlepszym rozwiązaniem byłoby całkowite zrezygnowanie z orki na rzecz tzw. systemów bezorkowych. Ale czy plantatorzy są na to przygotowani mentalnie i ekonomicznie?  Dlatego z ekonomicznego punktu widzenia najlepszym rozwiązaniem jest stosowanie nawozów zielonych oraz międzyplonów.

dr inż. Tomasz R. Sekutowski
IUNG – PIB w Puławach
Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli we Wrocławiu