Pasożytnicze chwasty – mit czy rzeczywistość?

Najczęściej pasożyty kojarzone są ze światem owadów czy zwierząt, jednak i w świecie roślin możemy znaleźć gatunki, które za swojego gospodarza obrały sobie inne gatunki roślin nasiennych.

Na czym polega szkodliwość roślin względem roślin

Szkodliwość chwastów wiąże się przede wszystkim z ich negatywnym oddziaływaniem na wzrost i rozwój innej rośliny (np. uprawnej), co w konsekwencji prowadzi do obniżenia wielkości i jakości plonu. Oddziaływanie to jest najczęściej wynikiem szeroko pojętej konkurencji, oddziaływaniem biochemicznym (zjawisko allelopatii), a czasami może wiązać się z bezpośrednim, kontaktowym oddziaływaniem (fizyko-biochemicznym) – pasożytnictwem.

Klasyfikacja chwastów – najbardziej pierwotna (ogólna)

Chwasty zielone (samożywne – przeprowadzające proces fotosyntezy)

Zdecydowana większość chwastów jest zaliczana do autotrofów czyli roślin samożywnych. Dzięki chlorofilowi i prowadzonej przy udziale światła, asymilacji CO2 oraz pobieranej wodzie z podłoża, potrafią wytwarzać niezbędne do życia substancje, a jako produkt uboczny produkować tlen. Chwasty samożywne możemy podzielić ze względu na przebieg procesu fotosyntezy na typu C3 i C4. Większość chwastów naszej strefy klimatycznej prowadzi fotosyntezę typu C3 (np. owies głuchy, perz właściwy, komosa biała), natomiast chwasty cieplejszych i suchszych rejonów preferują bardziej wydajną, fotosyntezę typu C4 (np. chwastnica jednostronna, palusznik krwawy, włośnica zielona czy sina oraz szarłat szorstki).

Chwasty cudzożywne (nie przeprowadzające procesu fotosyntezy)

Bardzo niewielka liczba chwastów należy do roślin cudzożywnych zwanych pasożytami (parazytofitami). Rośliny te korzystają z substancji pokarmowych produkowanych przez gospodarza-roślinę samożywną.

Wyróżnia się wśród nich pasożyty względne (półpasożyty zielne) oraz pasożyty bezwzględne (tzw. całkowite – bezzieleniowe).

Pasożyty względne (półpasożyty) maja typową budowę roślin nasiennych z tą tylko różnicą, że mają bardzo słabo rozwinięty system korzeniowy, który marginalnie jest wykorzystywany do pobierania wody i składników pokarmowych z gleby. Służy natomiast do stabilizacji i do przywierania za pomocą specjalnych ssawek (haustorii) do korzeni rośliny-gospodarza z których czerpie potrzebne do życia sole mineralne oraz wodę. Półpasożyty zachowały jednak możliwość przeprowadzania fotosyntezy dzięki której są w stanie samodzielnie wytwarzać substancje organiczne. Najczęściej są to półpasożyty użytków zielonych rzadziej pól uprawnych. A oto kilka przykładów takich półpasożytów zielnych naszych łąk i pól: szelężnik większy, włochaty i mniejszy, zagorzałek późny, świetlik łąkowy i wyprężony, gnidosz błotny i rozesłany.
Cechą charakterystyczna tych półpasożytów zielnych jest to, że nie doprowadzają do śmierci rośliny-gospodarza, powodując jedynie jego osłabienie, czasami nie dopuszczają do zakwitnięcia i wydania nasion. Natomiast ze względu na swoje właściwości lekko trujące (zawierają najczęściej różne alkaloidy czy glikozydy) mogą powodować u zwierząt gospodarskich krwawą biegunkę, skurcze mięśni czy skurczowe zaburzenia w krążeniu. Zwalczanie tych gatunków jest stosunkowo proste, gdyż należy przeprowadzić odpowiednie zabiegi melioracyjno-uprawowe, zwiększyć nawożenie mineralne, zastosować walkę mechaniczną (koszenie aby nie doprowadzić do wydania nasion) czy chemiczną za pomocą odpowiednich herbicydów zawierających w swoim składzie takie s.cz. jak: chlopyralid, fluroksypyr i trichlopyr.

Pasożyty bezwzględne (tzw. całkowite – bezzieleniowe) w związku z tym, że nie przeprowadzające procesu fotosyntezy są całkowicie zależne od rośliny-żywiciela. Wrastają za pomocą haustorium (przyssawki) najczęściej do łodygi lub systemu korzeniowego, tworząc morfologiczne i fizjologiczne połączenie z gospodarzem, z którego czerpią wodę, związki mineralne, aminokwasy, kwasy organiczne i cukry. Najczęściej są to pasożyty roślin łąkowych i pól uprawnych. W naszym kraju możemy spotkać pasożyty bezzieleniowe z rodziny kaniankowatych (kaniankę koniczynową, macierzankową – pasożytujące na roślinach motylkowych drobnonasiennych, kaniankę lnową – pasożytującą na lnie oraz kaniankę pospolitą – pasożytującą na chmielu, konopiach, tytoniu i ziemniakach) oraz z rodziny zarazowatych (zarazę gałęzistą – pasożytującą konopie i tytoń i zarazę krwistoczerwoną – pasożytującą rośliny motylkowate drobnonasienne). Zwalczanie tych pasożytów bezwzględnych nie jest takie proste ale na całe szczęście ich występowanie jest naprawdę marginalne i związane raczej z nieprzestrzeganiem podstawowych zaleceń uprawowych. Natomiast jeżeli się już pojawią w uprawach to należy bezwzględnie je ograniczać, stosując płodozmian i zmianowanie oraz walkę chemiczną za pomocą odpowiednio dobranych herbicydów, zawierających w swoim składzie s.cz. jak np.: propyzamid.

Czy wiesz że…. słowo pasożyt – pochodzi z greki i składa się z dwóch wyrazów: para – przy, obok i sitos – pokarm, ziarno. Rośliny pasożytnicze stanowią około 1% wszystkich roślin nasiennych i są to tylko i wyłącznie gatunki dwuliścienne. Pasożyty roślinne występujące w Polsce zaliczane są do tzw. epiparazytofitów, czyli rozwijających się na powierzchni rośliny-gospodarza w wyniku połączenia z jego tkankami poprzez ssawki. Zwyczajowe nazwy gatunków chwastów pasożytniczych, np. zaraza gałęzista czy krwistoczerwona, odbierane są bardzo pejoratywnie, gdyż sugerują wyniszczający wpływ pasożyta, prowadzący czasami do śmierci gospodarza. Czasami związek z niektórymi roślinami-gospodarzami jest niekorzystny dla pasożyta. Przykładem może być babka lancetowata, która wpływa negatywnie na szelężnika mniejszego, a pozytywnie na świetlika łąkowego.

dr inż. Tomasz R. Sekutowski
IUNG – PIB w Puławach
Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli we Wrocławiu