Ochrona kukurydzy w pierwszej fazie wzrostu
Rośliny kukurydzy zagrożone są przez patogeny już od momentu wysiania ziarniaków.
Patogeny zagrażają kukurydzy od samego początku wegetacji, tym bardziej, że większość z nich oczekuje na pojaw rośliny żywicielskiej na stanowisku na którym będzie uprawiana tj. w glebie, na resztkach roślinnych, a niektóre na porażonych ziarniakach pochodzących z niepewnego źródła. Wiele z nich ponadto migruje wraz z wiatrem i wodą, a także ze szkodnikami z pola na pole jeżeli nie jest zachowana izolacja przestrzenna od miejsc licznego ich występowania. Z pośród dotychczas zidentyfikowanych około 400 patogenów pojawiających się na kukurydzy najgroźniejsze i najliczniejsze są grzyby chorobotwórcze. Obok nich pojawiają się lokalnie choroby wirusowe i bakteryjne, jednak nie mają one na ten moment znaczenia gospodarczego, co może jednak w przyszłości ulec zmianie, wraz z obserwowanymi zmianami klimatu.
Rośliny kukurydzy zagrożone są przez patogeny już od momentu wysiania ziarniaków, jednak duży wpływ na pojaw chorób ma pogoda, która może sprzyjać ich rozwojowi, bądź przeciwnie – ograniczać go. Wiele także zależy od gleby (w tym tego czy jest lekka, ciężka), warunków powietrzno-termiczno-wilgotnościowych gleby i otoczenia, a w szczególności od zasobności materiału infekcyjnego na danym polu – jest go więcej na polach prowadzonych w wieloletniej monokulturze niż na stanowiskach z wdrożonym prawidłowym zmianowaniem. Nie bez znaczenia są także zranienia tkanek ułatwiające patogenom wniknięcie do komórek, a które powstają wskutek pojawu niespodziewanych zjawisk pogodowych (przymrozek, grad, wichura, ulewa), żerowania szkodników, fitotoksycznego oddziaływania niektórych nawozów i środków ochrony roślin, a także użycia maszyn rolniczych naruszających ciągłość tkanek. Istotną rolę odgrywa także termin siewu, nawożenie, czynnik odmianowy (podatność na niektóre choroby) i szeroko rozumiana profilaktyka ochrony roślin.
W okresie od siewów do rozwoju pierwszych 5-7 liści, kukurydzy zagraża kilka chorób, często określanych mianem wiosennych. Zalicza się do nich zgorzel siewek, głownię guzowatą kukurydzy, głownię pylącą kukurydzy oraz fuzariozę łodyg (jako efekt następczy porażenia przez zgorzel siewek, gdy roślina przeżyje). W przypadku ostatnich dwóch chorób trzeba wiedzieć, że choć ich sprawcy porażają rośliny zaraz na początku wegetacji, to objawy chorobowe uwidaczniają się najwcześniej w lipcu – przez wiele tygodni grzyby rozwijają się w ukryciu, prowadząc do systemicznego porażenia rośliny.
Zgorzel siewek jest wywoływana przez ciepłolubne grzyby z rodzaju Fusarium oraz tolerujące niższe temperatury grzyby z rodzaju Pythium Pierwotnym źródłem porażenia kukurydzy jest zainfekowana gleba, reszki pożniwne lub materiał siewny gorszej jakości. Zgorzel pojawia się na plantacjach na których wysiano niezaprawiony fungicydem materiał siewny, a także (pomimo użycia zaprawy) w lata chłodne, deszczowe, z okresowym podtopieniem pól, gdy proces kiełkowania i wschodów siewek ulega wydłużeniu do ponad 10 dni. Typowe objawy chorobowe zgorzeli pojawiającej się przed wschodami to brunatnienie i zamieranie kiełków jeszcze przed ich wydostaniem się nad powierzchnię gleby. Często porażone ziarno pęka, co prowadzi do jego gnicia i infekcji wtórnych. W miejscu wystąpienia choroby (zazwyczaj placowego) obserwuje się brak wschodów. Jest to objaw podobny do żerowania śmietki kiełkówki, drutowców i pędraków, lecz po rozkopaniu gleby nie widać wewnątrz ziarniaków szkodników lecz zwykle delikatną białą lub różową grzybnię. Po wschodach wyraźne objawy chorobowe widoczne są w obrębie szyjki korzeniowej. W miejscu zetknięcia rośliny z glebą tkanki brunatnieją, a łodyga ulega silnemu przewężeniu, co początkowo utrudnia, a następnie zatrzymuje transport wody i substancji odżywczych. Silnie porażone siewki mają słabo rozwinięty system korzeniowy z ciemnobrunatnymi lub czarnymi smugami, a następnie przewracają się i zamierają. Słabiej porażone rośliny rosną nadal, lecz ich wzrost jest osłabiony i stają się bardziej podatne na atak innych patogenów, w tym sprawców fuzariozy łodyg. Pomimo tego, że szkodliwość zgorzeli siewek od wielu lat utrzymuje w przysłowiowych ryzach odgórne zaprawianie kwalifikowanego materiału siewnego, to jednak należy dążyć do tego, aby jej sprawcy nie mieli dobrych warunków do rozwoju i nie kumulowali swojego materiału infekcyjnego na stanowisku.
Głownia guzowata kukurydzy jest wywoływana przez grzyb Ustilago maydis, który zimuje na porażonych resztkach pożniwnych kukurydzy oraz w glebie. Zarodniki przetrwalnikowe patogena zachowują żywotność zwykle do 2-3 lat. Jest to charakterystyczna choroba, bardzo prosta w identyfikacji polowej. Poraża głównie pojedyncze rośliny, czasem występuje placowo, niemniej w lata epidemicznego wystąpienia zdarza się, że opanowuje do 100% roślin stanowiąc poważne zagrożenie dla wysokości plonu. Jak pokazują obserwacje wykonane na Podkarpaciu, zazwyczaj liczny pojaw głowni guzowatej zbiega się z licznym pojawem ploniarki zbożówki w okresie wiosennym, a w późniejszym czasie z intensywnym żerowaniem mszyc i wciornastków. Głowni guzowatej bardzo sprzyjają uszkodzenia gradowe mające miejsce w czerwcu lub w pierwszej połowie lipca. W warunkach Polski obserwuje się pojaw dwóch lub trzech generacji choroby w ciągu sezonu wegetacyjnego kukurydzy. Pierwsza pojawia się w okresie rozwijania od czwartego do siódmego liścia, druga w momencie kwitnienia, a trzecia w fazie wypełniania i dojrzałości mlecznej ziarniaków. Grzyb najszybciej rozwija się w temperaturze 26–34 ºC. Każda narośl to efekt oddzielnej infekcji, gdyż patogen nie rozwija się systemicznie. Przy wczesnym porażeniu pierwsze objawy chorobowe można zaobserwować na liściach w postaci małych, pomarszczonych guzów zwykle pokrywających się z miejscem zranienia tkanki np. przez ploniarkę zbożówkę. Później narośla pojawiają się także na łodygach, wiechach i kolbach, a czasami tworzą się na korzeniach podporowych. Guzy osiągają wielkość od kilku milimetrów do nawet kilkunastu centymetrów i wagę od kilku gramów do nawet do 1,5 kg. Na łodygach i kolbach są zwykle większe od tych powstających na liściach i wiechach. Narośla początkowo są białe, lecz w miarę dojrzewania ciemniejąi stają się srebrzystoszare, później czarno-brązowe. Pod delikatną błonką, którą otoczone są dojrzałe narośla znajduje się początkowo mazista, a później sucha i zbita masa ciemnobrunatnych zarodników. Rozmiar szkód powodowanych przez głownię zależy przede wszystkim od miejsca usytuowania i ilości tworzących się narośli oraz procentu opanowanych na polu roślin. Pierwsza i druga generacja głowni jeżeli wystąpi w dużym nasileniu powoduje największe straty ilościowe plonu. Rośliny porażone w okresie rozwoju od czwartego do siódmego liścia oraz w czasie wiechowania i pylenia mogą w ogóle nie wytwarzać kolb. Późniejsze infekcje kolb wpływają głównie na jakość plonu. Grzyb nie wytwarza groźnych dla ludzi i zwierząt mikotoksyn. Szkodliwość patogena polega na zmniejszeniu wysokości plonu oraz na obniżeniu wartości pokarmowej paszy otrzymywanej z porażonych roślin (mniej energii i białka) oraz słabszej zdolności fermentacyjnej.
Głownia pyląca kukurydzy rozwija się, gdy rośliny opanuje grzyb Sphacelotheca reiliana zimujący w zainfekowanej glebie, na resztkach pożniwnych lub na porażonym materiale siewnym. Choroba ta na szczęście występuje rzadko, gdyż jeżeli się pojawi licznie to procent roślin przez nią opanowanych z reguły jest tożsamy z procentową stratą w plonie ziarna. Ponadto zarodniki sprawcy głowni potrafią przetrwać w glebie do 10 lat, co powoduje, że typowe zmianowanie się nie sprawdza w ograniczaniu jej pojawu. W początkowych etapach wzrostu kukurydzy patogen jest zakamuflowany. Pierwsze wizualne zmiany chorobowe widoczne są dopiero na kolbach oraz w mniejszym stopniu na wiechach. Organy te całkowicie lub częściowo przekształcają się w ciemnobrunatną lub czarną masę grzybni i zarodników. Początkowo otoczone są jasnoszarą delikatną błonką, która następnie pęka uwalniając zarodniki. Wiechy z objawami chorobowymi przybierają wygląd jakby były zwęglone.
Fuzarioza łodyg jest efektem opanowania roślin przez grzyby z rodzaju Fusarium spp., które zimują w glebie, na resztkach pożniwnych lub na materiale siewnym. Zazwyczaj do opanowania roślin dochodzi w okresie czerwca lub lipca, niemniej w niektórych sytuacjach choroba może być następstwem wcześniejszego porażenia roślin przez zgorzel siewek. Fuzariozie łodyg w szczególności sprzyja żerowanie w tkankach gąsienic omacnicy prosowianki. Pierwsze objawy porażenia widoczne są na roślinach w lipcu w postaci więdnących i zasychających od dołu ku górze rośliny liśćmi. Wewnątrz łodygi następuje stopniowe gnicie tkanek, co sprawia, że rośliny nie są w stanie utrzymać się w pionie i łamią się w miejscach silnego porażenia. Kolby dotykające gleby lub leżące na niej ulegają porażeniu przez grzyby pleśniowe lub zniszczeniu np. przez gryzonie, ślimaki, zwierzynę łowną. Grzyby z rodzaju Fusarium mogą obniżać jakość plonu kiszonki i ziarna, w tym dodatkowo skazić go mikotoksynami.
W metodach niechemicznego zapobiegania pojawu wymienionych chorób wykorzystuje się: płodozmian (z pominięciem wysiewu zbóż zaraz po i tuż przed kukurydzą – ogranicza to pojaw grzybów fuzaryjnych); izolację przestrzenną od ubiegłorocznych pól pokukurydzianych i innych zbóż; dobór odmian o szybkim wzroście początkowym, które będą tolerancyjne na wiosenne chłody; dobór odmian mniej podatnych na porażenie przez głownie oraz fuzariozę łodyg; zakup kwalifikowanego materiału siewnego; siew w nagrzaną glebę na optymalną głębokość dla danej gleby; zbilansowane nawożenie; zwalczanie chwastów; terminowy zbiór plonu; dokładne rozdrabnianie i głębokie przyoranie resztek pożniwnych jeszcze przed zimą.
Dopełnieniem metody niechemicznego ograniczania pojawu wiosennych sprawców chorób jest ochrona chemiczna oparta na zastosowaniu zapraw nasiennych, które wymieniono w tabeli 1. Są one zarejestrowane przeciwko zgorzeli siewek, głowni guzowatej oraz głowni pylącej kukurydzy. W większości przypadków kwalifikowany materiał siewny dostępny w sprzedaży jest już odgórnie zaprawiony jednym z wymienionych preparatów. Jeżeli jednak zachodzi potrzeba użycia w gospodarstwie konkretnego środka np. przeciwko głowni pylącej, wówczas należy zgłosić taką potrzebę do hodowcy lub dystrybutora ziarna siewnego lub zamówić w specjalistycznej firmie usługowe zaprawienie ziarna danej odmiany wybranym preparatem. Przy łącznym ograniczaniu pojawu chorób oraz wiosennych szkodników (ploniarki zbożówki, ptaków) za pomocą zapraw nasiennych, trzeba pamiętać, że wpierw powinna być naniesiona na ziarno zaprawa fungicydowa, a dopiero na nią zoocyd.
Dr hab. inż. Paweł K. Bereś, prof. nadzw.
IOR – PIB
Terenowa Stacja Doświadczalna w Rzeszowie
