Kukurydza – roślina o 100 twarzach

Kukurydza jest jedną z dziesięciu najstarszych roślin, które człowiek uprawia nieprzerwanie od 7 tysięcy lat.

Skąd się wzięła kukurydza?

Według podań rdzennych mieszkańców Mezoameryki, kukurydzę (mahiz) podarował ludziom Pierzasty Wąż (Quetzalcoatla), żeby nigdy nie cierpieli głodu.
Natomiast oficjalna nauka ma z pochodzeniem kukurydzy mały problem. Najstarsze znaleziska pyłku, prawdopodobnie leśnego przodka kukurydzy pochodzą sprzed blisko 80 tys. lat, a więc jeszcze na długo przed pojawieniem się pierwszych Mezoamerykanów na kontynencie Amerykańskim. Czas i miejsce udomowienia kukurydzy nie został w pełni wyjaśniony. Przeszkodą w ustaleniu pochodzenia kukurydzy jest brak typowych form dzikich przodka tej rośliny. Naukowcy stawiają dwie prawdopodobne hipotezy pojawienia się współcześnie znanej kukurydzy.

Pierwsza hipoteza zakłada, że nastąpiło to w wyniku spontanicznej mutacji dzikiej trawy Teosinte (Euchlaena luxurians) około 9 tys. lat temu, natomiast druga mówi, że kukurydza prawdopodobnie powstała w wyniku spontanicznego przekrzyżowania się blisko spokrewnionych ze sobą dwóch traw: Tripsacum dactyloides i Euchlaena luxurians.

Kukurydza jako roślina uprawna, zaczęła rozprzestrzeniać się po obu Amerykach na większą skalę pomiędzy 300 a 900 r n.e., aby w ciągu kolejnych kilku stuleci stać się podstawową rośliną uprawną. Rdzenna ludność Ameryki Środkowej z ziarna kukurydzy przyrządzała kukurydziane piwo – chicha, które było uznawane za symbol męskości i chętnie spożywane podczas różnych uroczystości (np. religijnych). Ponadto z wysuszonej kukurydzy, po uprzednim zmieleniu, uzyskiwano mąkę, którą następnie mieszano z solą i chilli by po upieczeniu uzyskać przysmak o nazwie pinole lub totopas – rodzaj pieczonych placków pokrojonych na drobne kawałeczki. Współcześni Meksykanie spożywają w ogromnych ilościach tortillę, którą podają na dziesiątki sposobów, między innymi jako: tacos, flautas, enchiladas, tostadas. Jedyną wspólną cechą tych „naleśników” jest to, że powstały z mąki kukurydzianej i wody, natomiast różnią się nadzieniem i sposobem przyrządzenia.

Komu zawdzięczamy kukurydzę w Europie?

Czy był to włoski żeglarz i podróżnik Krzysztof Kolumb, który ze swojej drugiej wyprawy (1493 rok) z Hispanioli przywiózł kukurydzę (mahiz), czy może kukurydza była znana w Europie już w I w n.e., jak podaje rzymski historyk Pliniusz Starszy (23-79 r. n.e), nazywając ją „indyjskim prosem”, a może do Europy dostała się drogą lądową z Indii lub Chin? Niezależnie od tego czy kukurydza była już znana w Europie przed 1493 rokiem, czy może przywiózł ją jako pierwszy Krzysztof Kolumb, to dzięki swoim walorom smakowym i dietetycznym znalazła szerokie uznanie wśród ówczesnych rolników. Swój triumfalny pochód na Kontynencie Europejskim rozpoczęła od regionu basenu Morza Śródziemnego. Z Andaluzji, gdzie pierwsze uprawy pojawiły się już w 1500 roku, poprzez Katalonię i Galicję (1520 rok) kukurydza trafiła do Francji i Włoch (1539 rok). Po 50 latach była już znana i uprawiana na całym Półwyspie Iberyjskim oraz Apenińskim. W ciągu kolejnych 50 lat kukurydza dotarła do doliny Loary (Francja). Kukurydza tak naprawdę została doceniona dopiero w połowie XVIII wieku. Jej największymi rzecznikami byli biedni wieśniacy, którzy dzięki niej mogli przetrwać w latach obfitujących w klęski nieurodzaju najbardziej rozpowszechnionej wtedy rośliny uprawnej – pszenicy.

A kiedy kukurydza trafiła na tereny dawnej Rzeczypospolitej?. Pierwsze wzmianki o pojawieniu się tej rośliny datowane są na około 1613 rok, za sprawą lekarza, botanika i zielarza, Szymona Syreńskigo (1540-1611), który sugeruje że przywędrowała „ona” do Polski z Italii i Niemiec. Wydaje się jednak bardziej prawdopodobne, że jej „migracja” odbyła się z Półwyspu Bałkańskiego poprzez Węgry na początku XVII wieku.
Również polityczna historia XVIII i XIX wiecznych Bałkanów okupowanych przez Imperium Osmańskie mogła by wyglądać zupełnie inaczej, gdyby nie kukurydza, która umożliwiła uciekinierom osiedlającym się w niedostępnych, górzystych rejonach Półwyspu Bałkańskiego na egzystencję. Te górskie rejony poprzecinane żyznymi dolinami dzięki uprawom kukurydzy mogły stać się kolebką przyszłej politycznej niezależności Grecji, Serbii, Rumunii i Bułgarii. Można by zaryzykować stwierdzenie, że ta mezoamerykańska trawa niejako „wykarmiła” wolność ludów zamieszkujących ten rejon Europy.

Czy wiesz że:…. kukurydza w Lotaryngii nazywana była pszenicą z Rodos, w Pirenejach hiszpańską pszenicą, w Toskanii – syryjską durrą lub grano turco. Natomiast we Francji nazywana była turky, w Niemczech i Holandii – pszenicą turecką, w Skandynawii – indyczym zbożem, a w Rosji – kukuruzą. W Turcji kukurydzę nazywano pszenicą Rumi (chrześcijan). Niestety kukurydza pod koniec XVIII wieku w południowych rejonach Włoch przyczyniła się również do powstania epidemii choroby zwanej pellagrą (łac. pella agra – szorstka skóra) lub rumieniem lombardzkim. Choroba ta spowodowana była niedoborem witaminy B3 (niacyny) wynikającym z niewłaściwej obróbki ziarna kukurydzy (brak procesu nixtamalizacji). Pierwsze komercyjne „maszyny” do prażenia kukurydzy powstały dopiero pod koniec XIX wieku w USA. Prawdziwą furorę jednak popcorn zrobił w czasie II wojny światowej, kiedy ci Amerykanie, którzy pozostali w domach, odmawiali sobie słodyczy na rzecz żołnierzy walczących w Europie i Azji i do podjadania używali tylko kukurydzy. Natomiast komercyjny sukces przypieczętowany został w latach 40-tych ubiegłego wieku, kiedy to popcorn trafił do amerykańskich kin, a z czasem zwyczaj ten został przejęty przez inne nacje, niemal na całym świecie.

dr inż. Tomasz R. Sekutowski
IUNG – PIB w Puławach
Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli we Wrocławiu

dr inż. Beata Cieniawska
UP we Wrocławiu,
Instytut Inżynierii Rolniczej